Ehmed?e Xanı ve
Nubehara Biçukan
Vêk êxistin Ehmedê Xanî
Navê nûbehara biçûkan lé danî.
Ehmedê Xanî onları derledi
Küçüklerin ılkbaharı adını verdi
Ne ji bo sahîb rewacan
Belki ji bo biçûkê kurmancan.
Yazmadı seçkin kimseler için
Belki Kürtlerin çocukları için.
Nübehara Biçukan Kürtlerin dini ve ulusal önderlerinden Ehmedé Xani nin günümüze ulaşan ve ona ait oldukları kesin olan dört eserden biri ve kronolojik olarak ilkidir.
Nubehara Biçukan, Xani?nin "Mem û Zîn "in gölgesinde kaldığı için hak ettiği ilgiyi görememiş.
Xanî, medreselerde okutulan Arapça ders kitapları arasına Kürtçe ders kitaplarını da katmak ve böylece Kürtçeyi eğitim dili haline getirmek amacıyla hazırladığı "Nübehara Biçûkan" ile medreseye yeni başlayan Kürt çocuklarının kendi anadillerinin temel kelime ve terimleriyle tanışmalarını hedeflemiştir.
Nubehar, didaktik şiir tarzında manzum olarak yazılmıştır.
Doğu dillerinde manzum sözlükçülük geleneği ve Xanî ile
Nûbehar ının bu gelenekteki yeri. ıçerik dikkatle incelendiğinde Xanî nin bu sözlüğü ne denli bir pedagojik perspektifle hazırladığı ortaya çıkacaktır.
Bu Kürtçe kitap ilk Kürtçe-Arapça sözlük denilebilir. Ehmedê Xanî manzum bir şekilde Kürtçe kelimelerin[ya da Arapça kelimelerin Kürtçe] karşılıklarını vererek bir sözlük hazırlamıştır. Kitabı çocuklar için hazırladığı için bu ismi uygun görmüştür.
"Nûbehara Biçûkan"nın genelde Kürt dilinde, özelde de Kurmancî lehçesinde yazılmış ilk sözlük olması, bu alandaki boşluğu doldurmuştur.
Beyitlerde karşılıklı olarak yer alan Arapça-Kürtçe veya Kürtçe-Arapça kelimeler rast gele değil, belirli konularda yoğunlaşmak üzere seçilmişler. Xanî bu seçim ve yoğunlaşma çerçevesinde konuları işlemede ?yakından uzağa?, ?kolaydan zora?, ?bilinenden bilinmeyene? ve ?tümdengelim? yöntem ve tekniklerini başarılı bir şekilde uygulayıp pedagojik bir perspektif sergilemiş.
Ehmed-é Xani bütün eserlerinden olduğu gibi Nûbehara Biçûkanı da Allah ın adını anarak Yazmaya başlamıştır.
Kendisi Allah a ve Hz. Peygamber e ınandığı gibi eserlerini okuyanlara da bu düşünceyi telkin etmektedir.
Rahman ve Rahim olan Allah ın adıyla
Her ilmin başlangıcı Âlim Allah ın adıdır.
Hamdler, övgüler ve tüm şükürler ona,
Çünkü O, merhamet eden yaratıcıdır.
ınsana dili veren zaten o?dur.
Sanki fesahat ve beyan aracıdır.
Dünyada ne kadar salâvatlar varsa
Ümmi peygamberimiz hepsinin alıcısıdır.
Ehmed-é Xanî ye göre melek tabiatı üzere yaratılmış olan çocuklara eğitimin ilk çağlarından beri Kur an-ı Kerim dersi verilmeli, Kur an dan sonra da ıslam Akaidi?nin temel esasları onlara kavratılmalıdır:
Kur an ı bitirdiklerinde güzelim çocuklar
Siyah-beyaz yazıyı tanımaya çalışsınlar
Takı, bu birkaç siyah-beyaz yazıyla çocuklar,
Melek tabiatları üzerinde kalsınlar.
Eğer Kur an ve din eğitimi verilirse çocuklar melek tabiatları üzerinde kalmaya devam edecekleri gibi onları zihnî ve Fıtrî kabiliyetleri körelmemiş, daha da açılmış olacak, yetenekleri inkişaf edecektir:
Zihnin tüm kapıları onlara açılsın
Her ne okurlarsa, kolayca anlasınlar
Ehmed?é Xanî nin, ümidini bağladığı, başka bir ifadeyle ona göre gelecekle ilgili olarak ümid bağlanması gereken çocuklar, işte bu eğitimi alan, yani zihninde itikat temeli atılan zeki ve başarılı çocuklardır:
Çocuklardan vardır güzel bir ümidimiz
Derslerini çalışsınlar, boş işlerle uğraşmasınlar.
Ödev ve derslerini her an okusunlar
Bizi de iyilik ve güzellikle ansınlar
Ellerini açıp dualarla bizi hatırlasınlar
Bizleri andıklarında Fatihalar salsınlar...
Ehmed?é Xanî, Nubihar ında çocukların bilmesi gereken temel itikadî meseleleri manzum bir şekilde aşağıdaki tertip üzere zikretmektedir:
ılah Allah?tır elçi Resulullah tır ey Allah ı tanıyan
Halife dörttür, her dördü de önderdir ey Müslüman!
O dörtten biri Ebu Bekir, diğeri ise Ömer ve Osman,
Sonuncusu Ali dir hiç bir şüphe olmadan!
Mezhep ımamlarını çok iyi bilmen gerekir candan
Muhammed, Malik, Ahmed, diğeri kim? Numan.
On iki imamın adını yine bilmelisin candan
Ali dört, Hasan iki, Muhammed üç tanedir ey can!
Diğeri Hüseyin, Musa ve Ca fer dir ey insan
Bil ki şüphesiz bunlardır en üstün imamlardan!
On zat vardır ki, belirlenmiştir ashaptan
Cennete girme müjdesini almışlar Allah tan
ılki Ebu Ubeyde gelir, diğeri her dört yaran
Sonra Said, Sa d, Talha, Zübeyr ve Abdur-Rahman
Kesin bilgimiz olmalı Hazret-i Resulullah tan
Babası anası kimdir; doğmuş, ölmüş ne zaman!
Ömrü altmış üç idi veda ederken dünyadan
Tam elli üç yılı Mekke de geçti altmıştan...
Peygamberliği geldi, kırk yaşına geldiği zaman
Kalan yirmi üç yılında kendisine indi Kur an.
Ey Allah ım, kendi lütfünla ümmetine et ihsan
Kur an ve imanla gönder onları bu dünyadan!
Bir şehsuvar gibi sürdükçe ümmetini atından
Cennete götürsün tümünü, hesap meydanından.
Görüldüğü üzere Xanî, bir Müslüman evladının Allah ını, Peygamberini, Kitabını, Dört Raşid Halifeyi, Dört Amelî Sünnî Mezhep ımamını, Ehl-i Beyt in On ıki ımamını, ashab-ı kiramdan Aşere-i Mübeşşereyi çok iyi tanıması gerektiğini ifade etmekte, bunları bilmeyi dinî/itikadî bir görev olarak telakki etmektedir.
Din ve itikaddan bahsedilince ahlak konusu da hatıra gelmektedir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s) bir hadisinde "Ben ahlak güzelliklerini tamamlamak üzere gönderildim." Buyururken diğer bir hadisinde "ıslam, güzel ahlaktan ibarettir." Buyurmaktadır. Ehmed?é Xanî de bu temel ve evrensel din anlayışından dolayı itikadî meselelerden bahsederken konuyu ahlaktan soyutlamamakta, itikad ile ahlak konularını beraberce, yan yana ve iç içe ele almaktadır:
Perde güzel gönül devletinin önünden bir kalkarsa
Güzel Gülistan bülbülünün gönlünden gamlar gider...
Öyle bir bilen ki, iyilikle tanınmış olsa
Hilim, sabır ve vakarla olgun bir insan eder!
Ardına düşmen gerek, şayet bir maksadın varsa,
Ya O Mabudun ise, kendini hepten ona ver!
Her kim ki ilmi bırakıp hep cahil kalsa
Kapları altın değil, sadece kaplama eder!
Kibir dayanağın olsa sende yoktur bir cevher
Sırtındaki kitaplar sana kazandırmaz değer!
şeyhlik, sofilik ve keramet; ilim, okumak ve amel
Uzlet yerin sınıfın, tarikatın ıslam, bunda yok bir halel!
şayet olmak istersen kahraman, önder ve muteber
Yalan-yanlışı söyleme, seni paramparça da etseler...
Her kim ki elini çekse dünyanın eteğinden
şüphesiz ki rütbesi yükselir insanlar içerisinden.
ıstemezsen kimse seninle yarıştırsın kanat
ılmi oku hem ameli kendine eyle sanat...
Her kim ki iyi bir ilim okumuşsa şayet
Budur ona dünyada en büyük servet!
Yenibahar mevsiminde dilbersiz kır boş gelir
Bundan iyi ömür olamaz, bu hal bana çok hoş gelir.
Sert de olsa öğretmende bir gönül olmalı
şükreden kul olmalı, geniş bir çöl olmalı!
ıtikad, ahlak ve eğitim mesajlarıyla dop dolu olan Nubihar
ısimli manzum lügat kitabından Ehmedé Xanî nin çıkardığı netice ise şudur
Kurtuluş yolunu arıyorsan şayet harıl harıl
Mucizeler sahibi Muhammed in yoluna sarıl!
Mustafa ya inen şu Kur an duy
Razı ol, gel de inan haydi ona uy!
şefaatçim Hz. Ahmed e selamlar olsun
şefaat ederken ben Ahmed i de duysun!
32 yaşındayken çocuklara yönelik yazdığı Nubara Biçûkan adlı eser eğitim manifestosu niteliğindedir. Burada Xanî karşımıza pedagog olarak çıkıyor. Bu kitapta 13 maddeden oluşan eğitimin amaç ve ilkelerini belirliyor. Xanı diyor ki:
1. Her külfetin bir mükâfatı vardır. Öğrendiklerinizi tekrarlayarak pratiğinizi geliştirin. Bilgi insan iradesinin ve gelişmesi için gereklidir.
2. ınsan iradesinin merkezi akıl, duygunun merkezi gönüldür. Bilim güzüyle görün, duygu gözüyle sevin.
Öfke ve kavgayı-savaşı değil, barış, sabır ve hoşgörüyü tercih edin Çünkü bunlar birliği ve beraberliği olgunlaştırır.
Amacınıza, ülkünüze doğru yönelin, zaman kaybetmeden yol alın hedefinizi Kâbe gibi bilin.
5. Bilgisizliğinizi-cehaletinizi bilgiyle giderin, bunu yapmakla değer kazanır ve yücelirsiniz.
6. Kibir cehaletin eseridir. Duyguların binicisi akıl olmalı, dizgin daima aklın elinde olmalı.
7. Bilime sarılın, zira o size bilinmeyeni bahşeder.
8. Eğer saygın biri veya lider olmak istiyorsanız doğrulardan asla şaşmamalısınız. Duruşunuz ısa, Musa, Sokrat, H Mansur, Bistamî, Suhreverdi ve Pir Sultan Abdal duruşu olmalı. Zira adaletsizliğe karşı onurlu duruşta tanrı duruşu vardır.
9. Her ne yaparsanız, ne işlerseniz güzel yapın, cazip ve etkileyici olsu
10. Yarışta öne geçmek istiyorsanız ilme yönelin, amelı kendinize sanat eyleyin.
Her kim ki bir ilim tahsil etmişse, farkındaysa o bir devlet sahibi olmuştur.
Yaşama ve sevdiklerinize bahar sevgisiyle sarılın, sarılın ki bahar çiçekleri gibi açılsın.
Eğitmenleriniz taş yürekli olsa bile, siz daima onlardan isteyin, isteyin ki ki elde edebilesiniz.
Bu eserle Kürt dili üzerine ilk çalışmayı yapan Xanî, Kürtçe yi çocuklara kurallı olarak öğretiyor ve zaten bu eseri Kürt katmanlarının çocukları için yazdığını ifade ediyor. Xanî bu eserinde çocuklara bilimi işaret ediyor, ana dilinin yanında çağın geçerli bilim dilini de iyi öğrenmeleri gerektiğini öğütüyor.
FAYDALANILAN KAYNAKLAR:
1) Prof. Dr. Kadri Yıldırım Ehmedé Xani Külliyatı l - avesta yayınları ıstanbul 2008
2) H. Mem, Üçüncü Öğretmen Xanî, - ıstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, ıstanbul 2002.
3) M. Salih Geçit (Doğubayazıt Müftüsü) Güneşin Doğduğu Yerden Din, Ahlak ve Eğitim Rehberi Doğubayazıt 2008
SEYışAN KAYA
MALı MÜşAVıR
