DERLEYEN/OSMAN EREN
Doğubayazıt, İran sınırında, coğrafi ve tabii durumu itibari ile tipik bir karakter gösteren Ağrı ilinin 95 km doğusunda bulunmaktadır. Denizden yüksekliği 1900 metre olan ilçe, Ağrı Dağının eteklerindeki Bayazıt (Sarıova) üzerinde 2383 km²´lik alanda, Türkiye- İran transit yolu üzerine kurulmuştur
Doğubayazıt ilçesinde el dokuması halıcılığın köklü bir geçmişi bulunmaktadır. Uzun yıllar kadın bireyler, kendi ihtiyaçlarını karşılamak, çeyiz hazırlamak ve aile bütçesine katkı sağlamak amacı ile evlerinde yer tezgahlarında halı dokuma işlemini sürdürmüşlerdir. Ailenin tüm bayanları halı dokumayı bilmekte ve severek bu geleneği sürdürmektedirler. Bölgedeki evlerde oturma odalarında koltuk vb. gibi mobilyalarının olmaması, hane halkı ve misafirlerinin, odanın kenarlarına yerleştirilen yer minderleri ve yastıklardan yararlanması, halıyı ön plana çıkarmaktadır. Tüm zemini kaplayacak şekilde dizayn edilmiş halılar okuma yazma bilmeyen kadınların sanat eserleri niteliğindedir. Gelişen ve değişen günümüz koşulları, köyden kente göç, değişen yaşam şartları ve sanayi üretimlerinin yaygınlaşmış olması gibi sebepler, el dokuması halıcığı olumsuz etkilemiştir. Bugün bölgede hemen hemen her evden yükselen kirkit sesleri yok olmaya yüz tutmuştur. Evlerde eski dokuma örnekleri tespit edilebilmesine rağmen, zamanla yaşam şartları değişen halkın orijinal örneklere hak ettiği değeri yeterince gösteremediği de gözlenmektedir.
Günümüzde bu bölgede bayanlar -özellikle genç kızlar- ücret karşılığı halı dokumacılığını devam ettirmektedir. Sümerbank gibi kurumların yanı sıra çeşitli tüccarlar bölgede atölyelerde halı dokutmakta, desenleri ve iplikleri kendileri temin etmektedir. Orijinal örneklerin yanında bölgede günümüzde yürütülen dokumacılık sistemi yöresel dejenerasyona sebebiyet vermektedir. Yöreye ait olan geleneksel halı özellikleri, malzeme ve desen yönünden değişim yaşadığı gibi, aynı değişim kullanılan tezgah ve ekipmanlarda da görülmektedir. Yeni kuşak halı dokuma işlemini bilmekte fakat halı dokuma işleminde tüccarların getirdiği sarma ve germe tezgâhlar kullanılmaktadır. Dolayısıyla yörede ortalama 6/7 m2 (167 × 391) halıların dokunduğu eski yer tezgâhları yok olmak üzeredir.
Doğubayazıt ilçesinde el dokuması halılar kullanım alanlarına göre, taban, yolluk,yastık, duvar, seccade ve pano halıları olarak sınıflandırılmaktadır. Pano halıları günümüzde atölyelerde atkısı, çözgüsü ve bezeme ipliği ipek olarak dokunmaktadır. Bu çalışmada Doğubayazıt İlçe merkezi ve köylerinde geleneksel yer tezgahlarında dokunmuş taban, yolluk yastık, duvar ve seccade halılarının renk, motif ve kompozisyon özellikleri incelenmiştir.
Doğubayazıt ilçesindeki el dokuması halıların renk, motif ve kompozisyon özellikleri: El dokusu halıları önemli kılan, sanat eseri vasfını kazandıran en önemli unsurlarından biri üzerinde bulunan desenleridir.
Doğubayazıt ilçesindeki el dokuması halıların yön, ölçü, biçim, doku, renk ve değerlerin düzenleme ilkelerine uygun olarak beğeni ve canlılık yaratacak şekilde bir araya getirilmesi ile oluşmaktadır. Ancak bu işlem, tekrar, uygunluk, zıtlık, egemenlik ve denge ilkeleri dikkate alınarak yapılmalıdır El dokusu halıcılıkla uğraşan bireylerin desen konusunda teknik bilgiye sahip olması gerektiği
düşünülmektedir Anadolu kadını ise, hiçbir matematik, renk ve düzen bilgisi olamadan, süslediği her şeyi kendi zevk ve anlayışına uygun bir şekilde işlemiştir.
Özellikle dokumalarına kendi öz benliğinden, geleneğinden bir şeyler katarak geniş anlamda bir
tarz meydana getirmiştir.Halı ve kilim dokumalarda motifler genellikle geleneksel motif ve imler (damgalar), yöresel özelliği olan motifler, bitki ve hayvan motifleri olarak gruplandırılmaktadır. Geleneksel motifler aile çevresi içinde kalmış imlerdir. Bölgesel özellikler taşıyan motifler, ailelerin yaşantılarını aksettirmektedir. Bitkisel ve hayvansal motifler, bir düzen içerisinde dokuma sanatının verdiği olanaklara göre değerlendirilmektedir.El dokuması halıcılıkta desen,
DOĞUBAYAZIT İLÇESİNDEKİ EL DOKUMASI HALILARIN RENK, MOTİF VE KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ:
kenar ve zemin olmak üzere başlıca iki bölümden oluşmakta, her bölüm kendine ait
karakteristik motiflerle dolgulanmaktadır . Türk halı sanatında yapısal bütünlüğü sağlayan unsurlardan biri düzenden parçaların, istif ve ekleme suretiyle, yan yana, üst üste ve iç içe geçirilmesindeki çabadır. Hazır klişelerden, motiflerden yola çıkmak, bunları bir sistem içinde azaltıp çoğaltarak, yerlerini değiştirerek, sıkıştırarak ya da seyrekleştirerek kullanmak, meydana getirilen düzenlere çeşitlenme niteliğinin yerleşmesini sağlamaktadır . Halının ilmeli kısımları genellikle desen itibariyle üç bölümden oluşmaktadır. Birincisi orta bölüm ya da model, ikincisi bordür ya da su, üçüncüsü ise köşedir.
Halının orta ya da göbek diye ifade edilen bölümü en önemli yeri teşkil ederek, desen uygulanan
kısmı oluşturmaktadır. Bordür, halının orta kısmının çerçevesi olmakta, bazı halılarda Uygulanmayabildiği gibi bazılarında birden fazla olabilmektedir. Bordür eni genellikle halı eninin 1/6 ve 1/8´i kadar olup, yöresel özellikleri değişmekle birlikte en dıştan ince tek renkli
bordüre ?kolon? adı verilmektedir. Göbek ve ortayı tamamlayan bölüme ise ?köşe?denilmektedir . Doğubayazıt ilçesinde geleneksel yer tezgahlarında dokunmuş el dokuması halılar kullanım alanlarına göre, taban, yolluk, yastık, duvar ve seccade olarak gruplandırılabilmektedir.
Taban halıları, genellikle 6m 2 ve daha büyük olup, büyük odaların zeminlerine sermek
için kullanılmaktadı. Araştırma gölgesinde genellikle büyük odaların zeminlerini tamamen kaplamak için kullanılmaktadır. Doğubayazıt ilçesinde taban halılarının 2.74?6.43 m2 arasında değişen ölçülerde dokunduğu tespit edilmiştir. Halılarının hepsi yer tezgâhlarında dokunmuştur. Tezgâh özelliği bakımından enleri çok geniş olmayan halıların boyları oldukça uzundur. Bu sebeple yörede genellikle aynı halıdan iki ve daha fazla dokunarak ve yan yana serilerek oda zeminlerinin kaplandığı gözlenmiştir.
Genellikle zemini kaplamak amacı ile oluşturulmuş kompozisyonlarda, iki halı yan yana
serildiğinde kompozisyon kendini tamamlamaktadır. Bu sebeple bu tür halılarda bordür
kullanılmamaktadır. Dolayısıyla yöre halıları kullanım yerine göre, bordürsüz, tek bordürlü, 2
ve 3 bordürlü olarak üretilmektedir.
Taban halılarında bitkisel bezeme olarak genellikle çiçek, yaprak, yulaf, pıtrak, karanfil,
papatya ve kıvrımlı dal motifleri kullanılmıştır . Hayvansal bezeme olarak; yaban
ördeği, kelebek, akrep, köpek, kurbağa, şahmeran, uçan kuş (çiyan) ve örümcek motiflerine
rastlanmaktadır. Taban ve yolluk halılarında kullanılan bezemeler Nesneli bezemelerden en çok, saban, tarak, vazo, dümenli vapur, yıldız, ok, göz, yaba, delikli örnek, muska, çengel, kartuş, el, kertik ve tayyare motifleri kullanılmıştır.
Sembolik bezeme örneklerinin ise koçboynuzu, eli belinde ve canavar ayaklarından meydana
geldiği genel olarak gözlenebilmektedir . Geometrik bezemeler ise daha çok zemin kompozisyon hatlarının belirlenmesinde kullanılmıştır. Ayrıca incelenen örneklerin üçünde, zeminin sol üst köşelerinde dokuyucuların isimleri bulunmaktadır. Yörede dokunan taban halılarının tamamında atkı ve çözgü ipliklerinin renkleri, koyunun kendi yün renkleri olan krem, kahverengi, siyah ve gridir. Bu renkler bezeme ipliği olarak ustalıkla kullanılmıştır. Halıların zemin renklerinde genellikle hardal sarısı ve gri kullanılmıştır. Hardal sarısı rengi yörede ?sarı ot? olarak bilinen sütleğen bitkisinden doğal boyama yöntemleri ile elde edilmektedir. Bu renk için ön mordanlama ve boyama esnasında mordanlama yapılmaktadır. Yörede mordan maddesi olarak küflü demir, su birikintilerinde oluşan kara çamur ve yoğurdun sarı suyu kullanılmaktadır. Taban halılarında bezeme ipliği olarak genellikle kırmızı, sarı, hardal sarısı, pembe, beyaz, yeşil tonları, turuncu ve bordo kullanılmaktadır. Nadiren mor, şarap kırmızısı, kiremit kırmızısı, saman sarısı renklerinin kullanıldığı görülmektedir. Yolluk halısı, genellikle evlerde dar, uzun alanları kaplamak için dokunmuş halılardır. Özellikle yeni inşa edilen evlerin koridorlarını kaplamak için kullanılmaktadır. Doğubayazıt yöresinde ortalama 103 x 244 cm. boyutlarında üretilen yolluk halıları, genellikle dar uzun yerleri kaplamak için kullanılmaktadır.
Yolluk halılarında en az 2 ve daha fazla bordür kullanılmaktadır. Zemin düzenlemelerinde
genellikle motif tekrarları görülmektedir. Taban halılarında kullanılan motifler ve renkler yolluk
halılarında da hakimdir. Taban ve yolluk halıları kompozisyon özellikleri açısından 5 grup
altında incelenebilmektedir. Bu gruplar 1/4, 1/8, 1/12, 1/16 ve birim raporun verev çizgiler
üzerinde tekrar etmesi ile oluşan halı gruplarıdır. Bunlar zeminde bir motifin tekrarı, altıgen
madalyonların bir biri ile ekli tekrarı, basamaklı madalyonların birbirine ekli tekrarı, kartuş
motiflerinin paralel eksende karşılıklı yerleşmeleri, artı şeklinde birbiri ile ekli zemini komple
kaplaması, altıgen madalyonların zeminde birbirine paralel iki sıra oluşturması, kartuş
motiflerinin birbirine ekli sıralanması, zeminin komple baklava dilimlerine bölünmesi ve
köşebentler bulunan zeminde motifin dört kez tekrar etmesi ile oluşan düzenlemelerdir
RAPORLU TABAN VE YOLLUK HALILARININ KOMPOZİSYON ÇİZİMLERİ
Yastık halısı, insanların otururken sırtını duvara dayaması için dokunan halılardır. Eski
örnekleri, insanların sırt genişliğinden biraz daha büyük olup içlerinde 60?70 x 30?40 cm.
ölçülerinde olanlarının da olduğu bilinmektedir. Çadır içinde, minder gibi, alta serilerek
kullanılabilmektedir. Yaylacılık yapanların, göç sırasında, kolayca taşıyabileceği büyüklükteki
bu örnekler, daha geç dönemlerde boyut açısından büyümüştür. XIX.- XX. y.y.´dan kalanlar 90-
100 x 40 x 50 cm. boyutlarındadır. Daha erken tarihliler ise, 60?70 x 30?40 cm. ölçülerindedir.
Günümüzde hala kullanılmaktadır (Deniz, 2000: 75). Doğubayazıt ilçesinde ortalama 50 cm.-
75cm. x 80cm. -115cm. x 86cm. boyutlarında olan yastık halılar, yerde otururken duvara
dayanmak için kullanılmaktadır. Genellikle oturma odalarının tüm duvarları yastıklarla
çevrelenmektedir. Günümüzde oturma odalarının duvarlarını yastıkla kaplama geleneğinin, el
dokumasının yanında ağırlıklı olarak makine üretimi yastık halılar kullanılarak devam ettiği
gözlenmiştir. Araştırma yöresinde üretilen yastık halılarında genellikle 1 veya 2 dar bordür
bulunmaktadır. Zeminlerinde ise tek, çift veya üç göbek yer almaktadır. Yastık halıların
bordürlerinde kurbağa, çengel, göz ve çiçek ve çengel motifleri, göbeklerinde çiçek, bereket,
ejderha, fiyonk, koçboynuzu, eli belinde, kartuş, kare, üçgen ve yön belirten motifler yer
almaktadır Araştırma bölgesinde incelenen yastık halılarının atkı ve çözgü ipliklerinde kullanılan
ipliklerin renkleri koyunun kendi yün renklerinin karışımıdır (kahverengi, gri, krem ve siyah).
İlme ipliklerinde ise kırmızı, krem, pembe, siyah, hardal sarısı, pembe renkler ağırlıklı olarak
kullanılmıştır. İncelenen yastık halılarında mavi, açık pembe, beyaz, bordo, koyu kahverengi,
açık yeşil ve mor renklere de rastlanmaktadır.
YASTIK HALILARINDA KULLANILAN MOTİF ÖRNEKLERİ
Yastık halıları kompozisyon özellikleri açısından 3 grup altında incelenebilmektedir. Bu
gruplar ¼, 1/8 ve 1/12 raporlu halı gruplarıdır . Bunlar genellikle ince bir bordür ve
zeminde ayna simetri yöntemi ile yerleşmiş tek bir motif (göbek motifi) veya tekrar eden
motiflerden (göbek motiflerinden) oluşmaktadır.
RAPORLU YASTIK HALILARININ KOMPOZİSYON ÇİZİMLERİ
Duvar halıları, soğuğu önlemek, aynı zamanda odaları süslemek amacı ile duvarlara
asılan halılara denilmektedir. Duvar halısı dokumak Anadolu´da bir gelenek olup hala
kullanılmaktadır. Çadır içinde, çadır yüzeyini, evlerde bir tablo gibi odaları süslemek amacıyla
da kullanılmaktadır. Desenleri yöreye göre değişir. Boyutları evin ölçülerine göre ayarlanır.
Çoğunlukla göbekli örneklerine rastlanmaktadır.Doğubayazıt ilçesinde ortalama 96 x 134 cm. boyutlarında olan duvar halıları, genellikle duvarları süslemek amacı ile kullanılmaktadır. Bordürsüz olarak dokunan bu halıların dört kösesinde köşebentler bulunmaktadır. Orta zeminde tek bir madalyon bulunmaktadır. Genellikle geometrik, bitkisel ve hayvansal bezemeler hakimdir. Taban halılarında kullanılan motif ve renk özellikler duvar halılarında da kullanılmıştır. Duvar halıları kompozisyon özellikleri açısından incelendiğinde ¼ raporlu ayna simetri yöntemi ile oluşturulduğu tespit edilmiştir.
RAPORLU DUVAR VE SECCADE HALILARININ KOMPOZİSYON ÇİZİMLERİ
Seccade halısı, günümüzde namazlık halısından büyük, kelle halısından daha küçük,
büyük halıların yetmediği yerleri doldurmak üzere dokunmuş halılardır. Namazlık halısı ise
ibadet etmek için kullanılan halılardır. Namazlık halılarının mihraplı veya mihrapsız olarak
dokunabilmektedir .Yörede seccade halılar, ibadet amacı için kullanılmaktadır. Seccadeler ortalama 87x126 cm., boyutlarındadır. Bordürlü ve bordürsüz örnekleri mevcuttur. Bazı seccade örneklerinde mihrap, cami motifi ile oluşturulmakta, bazı örneklerde ise mihrap sembolik motiflerle oluşturulmaktadır. Seccade halıları kompozisyon özellikleri açısından incelendiğinde ½ raporlu ayna simetri yöntemi ile dokunmuş seccade halılar tespit edilmiştir.
Sonuç
Doğubayazıt ilçesi ve köyleri orijinal el dokuması halı örneklerini barındıran önemli
dokuma merkezlerinden biridir. Bölgede geleneksel el dokuma halı örneklerinin yanında
günümüz koşullarında üretilmiş, yöresel izler taşımayan dokumalar da tespit edilmiştir. Bu
dokumalar atölyelerde ticari amaçla üretilmektedir. Araştırma kapsamında geleneksel olarak yer
tezgahlarında dokunmuş halı örnekleri incelenmiştir. Bu örneklerde kullanılan motifler yöresel
özellikler taşımaktadır. İncelenen halılarda koyunun kendi renkleri ustalıkla kullanılmaktadır.
Özellikle bezeme ipliklerinde kullanılan iplikler geleneksel olarak dokuyucular tarafından
boyanmıştır. Boyama işleminde doğal boyaların yanında renk sayısını arttırmak için zaman
zaman kimyasal boyaların kullanıldığı tespit edilmiştir.
Geleneksel halı örneklerinde kullanılan motifler bölge özelliklerini yansıtmakta ve
genellikle halıların desenleri raporlama tekniklerinden faydalanılarak oluşturulmaktadır. İlçenin
kırsal bölgelerinde zemini kaplamak amacı ile oluşturulmuş kompozisyonlarda, iki halı yan
yana serildiğinde kompozisyon kendini tamamlamaktadır. Araştırma bölgesinde günümüzde yer
tezgahlarında el dokuması halı üretimi çok az yapılmasına rağmen, halen orijinal dokumalar
odaların zeminlerini, duvarlarını ve koridorlarını süslemektedir. Bu durum, yörede bu
geleneksel sanatın korunup yaşatılması yanında, araştırma yapmak isteyen araştırmacılar için
sevindirici bir durumdur. Ancak geleneksel motiflerin ve kompozisyon yöntemlerinden uzak
halı dokumacılığının da sürdürülüyor olması, bölgenin halı dokuma kültürünün yok olmadan
incelenmesi ve bilimsel çalışmalarla kayıt altına alınması büyük önem taşımaktadır.
KAYNAKÇA
Acar, B. (1982). Kilim- Cicim- Zili- Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları. İstanbul: Eren
Yayınları.
Akar, A; Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif. İstanbul:
Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları 2.
Akpınarlı, F; Onuk, T; Ortaç, S; Alp, Ö. (1998). İçel El Sanatları. Ankara: T.C. Kültür
Bakanlığı Yayınları.
Alpaslan, İ. (1998). Cumhuriyetin 75. Yılında Ağrı. Ankara: Yücel Ofset Ltd. Şti.
Tesisleri Yayınları.
Aras, C. (Tarihsiz). Doğubayazıt Türkiye Guide. Ağrı: T.C. Doğubayazıt Kaymakamlığı
Kültür Ve Tanıtım Yayınları
Başaran, F.N. (2004). Konya Ereğli İlçesinde El Dokuması Halıcılık ve Üretilen
Halıların Özellikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü, Ankara.
Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları. Ankara: Atatürk
Kültür Merkezi Yayını 215.
Görgünay, N. (1972). Doğu Yöresi Halıları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları 31.
Görgünay, N. (1980). Atatürk Üniversitesi Halıcılık ve Yünlü El Sanatları
Enstitüsü´ndeki Gündüzlü Öğrencilerin Sorunları İle İş Yerinde Öğretimi Etkileyen Faktörler.
Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, Ankara Üniversitesi, Erzurum.
Ölmez, F.N. (1999). Niğde İlinde El Dokusu Halıcılık ve Üretilen Halıların Bazı
Teknolojik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma.Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Tozun, H. (1997). Gördes Halılarının Grafiksel Olarak İncelenmesi ve Morfolojik
Özellikleri. Türkiye´de El Sanatları Geleneği ve Çağdaş Sanatlar İçindeki Yeri Sempozyumu,
Kültür Bakanlığı Yayınları 1861, Ankara.
Türk El Dokuması Halılar, (Katalog 1). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Döner Sermaye
İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yayınları.
Türk El Dokuması Halılar, (Katalog 2). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Döner Sermaye
İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yayınları.
YARMACI, Hanife, BAŞARAN, Fatma Nur ?Ağrı İli Doğubayazıt İlçesi El Dokuması
Halıların Renk, Motif ve Kompozisyon Özellikleri?
Yrd. Doç. Dr. Fatma Nur BAŞARAN*
Sayfa 172
Türk El Dokuması Halılar, (Katalog 3). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Döner Sermaye
İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yayınları.
Türk El Dokuması Halılar, (Katalog 4). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Döner Sermaye
İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yayınları.
Türk El Dokuması Halılar, (Katalog 5). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Döner Sermaye
İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yayınları.
Yazıcıoğlu, Y. (1992). El Dokusu Halıcılık. Ankara:Menekşe Yayıncılık.
