Toplumsal gelişme ve aydınlanma merkez noktası olarak kabul edilen büyük âlim, büyük Mutasavvıf, büyük evliya, büyük filozof, büyük dil bilimcisi, Büyük tarihçi, büyük öğretmen ve büyük deha, Şeyx Ehmed-é Xani Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile İran, Irak ve Suriye deki Kürtlerin ve daha doğrusu Mezopotamya coğrafyasından yaşayan halkların geneli arasında âlim  ve evliya olarak meşhurdur.

Ancak medrese tahsilini görmüş ilim sahibi insanların arasında ise, âlim, mutasavvıf, evliya ve bir Kürt şair olarak tanınmaktadır.

Zira onun Kürtçe yazdığı "Nûbıhara Bıçukan" ve '"Eqîda îmanı" adlı eserleri ders olarak okunup ezberlenmiştir. 

Ayrıca onun "Mem û Zîn" adlı eseri de medreselerde her ne kadar ders olarak okutulmamışsa bile, öğrenci ve hocalar arasında sürekli tekrarlanarak okunmuştur.

"Mem û Zîn" halk arasında dengbejler tarafından hikâyesi anlatılarak bazı bölümleri türkü (klam) olarak söylenmekte ve bu hikâye çoğu zaman geceleyin sohbetlerde uzun uzadıya anlatılmaktadır. 

Üstad Bedüllzman SAİD NURSI başta olmak üzere, Bölgemizde çok etkin bazı âlimlerin onun türbesine gitmiş olması ve ondan ilham aldığını belirtmesi, bize Şeyx Ehmed-é Xanî'nin hem manevî olarak mükemmel bir şahsiyet olduğunu hem de halk arasında meşhur ve etkin birisi olduğunu göstermektedir.

Şeyx Ehmed-é Xanî'nin ismi Ehmed,

Mahlasları ise,

Mela",

"pepuk"

"Xanî" ve 

"Kürdî”dir.

Mela mahlasından Ehmed-é Xanî'nin âlim olduğu anlaşılmaktadır.

Müslüman milletlerden bazıları molla, mele ve mela kelimelerini âlimler için kullanmışlardır. Kürtler arasında ise, âlimler için mela ve mele kelimelerinin kullanılması yaygındır.

"Pepûk" ise, zavallı, perişan anlamlarına gelmektedir. Bu, onun mütevazı bir şahsiyet ve zahidâne bir yaşantı sahibi olduğunu göstermektedir. 

Takva ve züht sahibi birçok âlim buna benzer lakapları kullanmıştır. 

Xanî lakabı ise, onun ailesinin ismi olmasından ve ailesinin kökenin geldiği yerden kaynaklanmaktadır.

Kürdî ise, açık bir şekilde anlaşılıyor ki Kürt olmasından dolayı kullanılmıştır.

Hakkâri'nin Çukurca ilçesine bağlı Xan köyünden gelen Xan aşiretinden olan Şeyx Ehmed-é Xanî, Çoğu kaynaklara göre Ağrı’nın Doğubayazıt ilçesinde doğmuştur.

Aynı Kaynaklarda Şeyx Ehmed-i Xanî'nin annesinin ismi Gulnigâr, babasının ismi, Ilyas', dedesi İyaz (Eyaz), büyük dedesi, Rüstem dır.

İfade edildiği üzere aslen Hakkâri’nin Çukurca ilçesinin Xan köyünden olan ve Xanî ailesinin bir ferdi olan Mîr Hasan'ın liderliğinde Xanî ailesi, Hoşap bölgesine gelmiş ve Hakkâri beyliğine bağlı Zerînâk kalesine yerleşmiştir.

Mîr Hasan dan sonra Bu kalenin yönetimi yaklaşık yetmiş yıl boyunca torunu Şeyx Abdurrahman'a kadar onun soyundan gelenlerin elinde olmuştur. 

Daha sonra Şeyx Abdurrahman ve ailesi, Osmanlılar tarafından Dozasor (kırmızı kale)( dızı Köyü,) de bulunan Mahmûdî aşiretinin arasına gönderilmiştir. 

Kale emîri olan Mîr Necmuddîn onu kalenin kadısı olarak atamıştır. 

Şeyh Abdurrahman'dan sonra oğlu Mir Rüstem kadılık görevini ifa etmiştir. 

Mir Rüstem,  daha sonra Beyazid emrinin yanına gitmiştir. Onun vefatından sonra oğlu İyad gelmiştir. Iyad kendini ilme vermiş ve bu nedenle Mela lakabı ile meşhur olmuştur. 

İyad'dan sonra oğlu İlyas gelmektedir. İlyas Xanî'nin babasıdır. Xanî'nin babası da dedesi gibi âlim ve müderristir. 

Xanî'nin babası ayrıca Beyazid beyinin divanında kâtiplik görevini de üstlenmiştir.

Sürekli bölgenin ilmî ve dinî sorunlarını halleden bir ailede doğan Ehmed-é Xanî ailede adet olduğu üzere küçük yaşlardan itibaren ilim öğrenmeye başlamıştır.

Öncelikle Kur'ân-ı Kerim ve ilk dinî bilgilerini babasından almıştır. Babasının vefatından sonra Abisi Mela Kasım'ın yanında tahsiline devam etmiştir. Ondan sonra medreseye gitmiştir.

O, önce bir süre Muradiye Medresesinde okumuştur. xanî'nin kendisinde okuduğu ikinci medrese ise, Gulgûn İlim Medresesi'dir.

Bunların dışında onun Doğubayazıt, Ahlât, Şanlıurfa ve Bitlis medresesinde öğrenim gördükten sonra Botan ve Mezopotamya da devam etti.

Bağdat, Şam, Halep ve İran medreselerinde uzunca yıllar öğrencilik hayatı yaşadı. 

Kâbe’yi tavaf ettiği, Mısır’a gittiği yazdığı eserlerin içeriğinin de açıkça görülmektedir. 

Bilhassa Suriye medreselerinde antik Yunan Felsefesini, 

Mezopotamya ve İran medreselerinde de tasavvufu (İslam Felsefesi), astronomi, şiir ve sanat tekniğini öğrenmiştir.

Kimden ilmi icazet aldığı hususunda elimizde net bir bilgi bulunmamaktadır.

Bazı araştırmacılar onun icazetini Mısır'da, bazıları ise, Cizre'de aldığını ifade etmektedirler.

Ehmed-é Xanî hakkında araştırma yapan Abdullah Varlı, onun icazetini Hoşap’ta 'Ataiyye Medresesi'nin müderrisi olan Mela Cami’den aldığını ifade etmektedir.

Şeyx Ehmed-é Xanî, ilmî tahsil ve Sebahatlardan sonra memleketi Doğubayazıt’a döner, orada bir mescit ve medrese bina eder. O tarihten vefat edinceye kadar orada imamlık görevi yanı sıra dini ve Felsefi eğitim ve öğretimle meşgul olur. 

Yani müderrislik görevlerini yürütür. Ayrıca Beyazıt Muradiye caminde de İmamlık yaptığı belirtilmektedir.

Xanî'nin üstlendiği diğer bir görev ise, divan kâtipliğidir.

O, babası ve abisi gibi o zaman bölgenin beylerinden olan Mir Muhammed Pır Bella'nın sarayında divan kâtibi olmuştur. 

Şeyx Ehmed-é Xanî'nin evlenip evlenmediği konusunda net bir bilgi yoktur. Ancak onun evlenmediği yönü daha ağır basmaktadır.

Şeyx lakabı ile tanınmasına rağmen geride klasik bir tarikat bırakmayan Şeyx Ehmed-ı Xani’nın

<< Şeyx u sofiti, keramet; İ’lm, xwendin u hem e’mel

Xilwe te hucre, teriqa te şerie’t be xelel.>>

‘’Şeyhlik, sofilik ve keramet; ilim, okumak ve amel etmektir

Kuşkusuz yerin sınıfın, tarikatın İslam, bundan yok bir halel.’’

Diziler meşrep ve mesleğinin ilim olduğunu ifade etmektedir.

Şeyx Ehmed-é Xanî'nin anadili Kürtçe dışında en az Farsça, Arapça ve Türkçe yi ana dili gibi konuşan ve yazan bir âlim ve ilim adamı olduğunu görüyoruz.

Xani bu dilleri ile şiir yazacak kadar edebi bir üsluba da sahiptir. Zira onun divanında, bu dört dil ile şiirleri mevcuttur.

Kendi kalemiyle doğum tarihi Hicri 1061 (Miladi 1650 ya da 1651)’dir. 

Nubehara Biçukan 1683, 

Eqideya imanı 1687,

Mem û Zîn’in bitişinin 1695, yıllarında yazdığını,

Yaşının da 44 olduğunu ve yazı alanına 14 yaşında başlayıp 30 yıl uğraştığını detaylarıyla anlatıyor.

Doğum tarihini bizzat o aşağıdaki beyitti ile ifade etmiştir. O, söz konusu beyitte Xanî doğduğunda, tarihin hicri olarak 1061 olduğunu ifade etmektedir. Bu tarih miladî olarak 1650 veya 1651 'e tekabül etmektedir.

Lewra ku dema ji xeybe fek bû

Tarîx hezar û şest û yek bû 

Anlamı:

Çünkü vaktaki Xanî doğdu 

Tarih bin altmış bir oldu.

Ölüm tarihi ise, Ehmed-é Xani mezar taşına yazılmış bir beyitten çıkarılmaktadır. Bazı kaynaklara göre de, yazma bir eserde;

< 

"Xanî rabbine doğru uçtu."

Cümlesi bulunmaktadır. Bu beyit Ebced hesabına göre, değerlendirildiğinde ölüm tarihinin 1119/1707 yılına rastladığı görülmektedir. Bazı tarihçilere göre de Miladi 1736 ya da 1737’de vefat ettiği belirtilmiştir.

Vefatından sonra ders okuttuğu, Medresenin ve imamlık yaptığı caminin yanına defedilmesini talebelerine vasiyet eden Xani Hazretleri bazı kaynaklara göre Emir Abdulfettah tarafından oraya defnedildi. 

Âlim, mutasavvıf ve bir Kürt şair olan Şeyx Ehmed-é Xanî tasavvuf, edebiyat, dil ve din alanlarında eser vermiş önemli bir şahsiyettir.

Ona birçok eser nispet edilmektedir. 

"Mem û Zîn",

"Dîwan",

"Nûbıhara Bıçukân" ve 

'Eqîdâ îmane" 

Adlı eserlerin ona ait olduğu kesindir. Bunların dışında da bazı eserler Xanî’ye nispet edilmektedir.  Ancak onların ona ait olup olmadığı hususunda farklı şeyler söylenmiştir.

Ona ait olduğu şüpheli olan eserler 

1 -Yûsuf û Zelîha 

2-Leylâ û Mecnûn 

3-Qavle Newala Sîseban 

4-Qavle Hespe Reş 

5-Tuhfetu'l-'Ewam

6-Coğrafya Kitabı

7-Sekerata Mirine 

8-Nehcu'l-Enâm ve T'arîz

9-'Eqîdeya İslame

Şeyx Emed-é Xanî tarafından yazıldığı kesin olan eserlere bakıldığında, onların din, dil, edebiyat, tasavvuf, felsefe vb. birçok yönden birçok insanı ilgilendirdiği görülmektedir.

Bununla birlikte Xanî'nin hem insanlara faydalı olmayı hem de Allah rızasını kazanmayı hedeflediğini anlamaktayız. Onun her eserinde bu hususlar açık bir şekilde anlaşılmaktadır. 

Örneğin, onun eserlerinden olan "Mem û Zîn" adlı kitapta Kürt halkı arasında yüzyıllar boyunca dilden dil anlatılmış bir aşk hikâyesi edebî ve dinî bir dil kullanılarak manzum aştırılmıştır. 

Sözü edilen hikâyenin bu şekilde kitaplaştırılması, Kürt edebiyatına büyük bir katkı sağlamıştır.

Bir kısım kitaplarını ders kitabı olacak şekilde yazması ve kitaplarında okuyucularından ona Fatiha okumalarını talep etmesi ise, eserlerini yazarken İnsanlara faydalı olma ve ahiret sevabını elde etmeyi çok önemsediğini göstermektedir.

Eserleri üzerinde ciddi ve bilimsel bir tahlil yapıldığında;

Mevlana, Yunus Emre, Haci Bektaşi Veli, Şeyh Ahmed Yesevi gibi arif ve mutasavvıf,

Gazali, İbni Sina, Farabi gibi bir filozof,

Nizami, Molla Cami, Hafız, Molla Ahmed-ı Ceziri gibi bir edip ve şair,

İbn-i Haldun gibi bir sosyolog,

Zernuci gibi bir pedagog-eğitimci, âlim, arif bilge kişi olduğu anlaşılmaktadır.       

Araştırmacılar arasında Felsefede, Aristo ve Farabi’ den sonra üçüncü Öğretmen olarak kabul edilmektedir.

Xani’ den sonra ilim ve düşünce yöntemini, eğitim ve felsefesini takip eden öğrencileri giderek çoğalmıştır. Arkada büyük bir düşünce mirası bırakan Xani’ nın bilinen en meşhur talebesi;

İsmail-i Beyazidi’dır. 

Murathan-i Beyazidi, 

Mella Mahmud-i Beyazidi,

Şeyx Muhammed Celalı,

Xelife Yusuf Topçu, 

Mella Musa Celalı ve

Düzmeydan’lı Mella Şefik Yakar Gibi zatlar kendisinden etkilenen ve bıraktığı ilim mirasını takip eden ilim adamlarıdır.  Allah ondan ve onu takip eden bu illim adamlarından ebeden razı olsun. 

Bu büyük mirasın çağlar ötesinde günümüze ulaşmasına vesile olan o büyük insanları saygı, rahmet ve mine tele anıyorum. 

Selam ve duayla

SEYİTHAN KAYA