Eskiçağ?da Doğubayazıt

Yrd. Doç. Dr. Erkan KONYAR

            Doğubayazıt ovası ve bu alanı çevreleyen dağlık bölge-yüksek yayla tarihsel süreçte birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır.
            Son Buzul Çağı?nın sonlarına doğru buzulların kuzeye çekilmesiyle beraber özellikle ?Bereketli Hilal? olarak adlandırılan Yukarı Mezopotamya, Zağroslar?ın güney etekleri,  Güneydoğu Anadolu Bölgesi Yakındoğu?nun ilk yerleşik toplumlarına ev sahipliği yapmıştır. Diyarbakır, Batman, Urfa bölgelerinde ilk köyler belirmeye başlar. Günümüzden 12 bin yıl önceye tarihlenen Çayönü, Halan Çemi, Nevala Çori ve Göbekli Tepe gibi yerleşmeler kültürel ve mimarlık tarihi açısından en iyi buluntu veren merkezlerin başında gelir.
            Doğubayazıt?ın da bulunduğu ve ortalama yükseltisi 2000 m. Geçen daha kuzey bölgeler ise olasılıkla henüz yerleşik hayata uygun, coğrafi ve iklimsel özelliklere sahip değildi. Gelişen süreçte uygun koşulların oluşmasıyla yerleşme coğrafyası kuzeye doğru genişlemeye devam eder. Artık yüksek yayla olarak adlandırılan Doğu Anadolu Bölgesi?nde seyrek de olsa yerleşim birimleri, köyler ortaya çıkmaya başlar.
            Doğubayazıt ve çevresinde gerçekleştirilen arkeolojik kazı ve yüzey araştırmaları sonucunda elde edilen veriler bölgenin günümüzden 7 bin yıl önceye giden yerleşmeleri barındırdığını gösterir.
            Doğubayazıt Sağlıksuyu (Arzep) köyü sınırları içinde yer alan Ziyaret Tepe Kalkolitik Dönem (M.Ö. 5. binyıl) ve ılk Tunç Çağı?na (M.Ö. 3. bin) tarihlenen yerleşmelere ev sahipliği yapmıştır. Söz konusu dönemlerde muhtemelen hayvancılıkla uğraşan küçük topluluklar burayı yurt edinmişlerdi. ıçlerinde ısınmak ve yemek pişirmek için ocaklar bulunan kerpiç evlerde yaşayan bu insanlar, boyalı bir tür çanak çömlek kullanıyorlardı.
            Söz konusu topluluklar, Yukarı Mezopotamya bölgesi kültürlerinin kuzeydeki yayılımını temsil etmekteydiler. Bilindiği gibi bu dönemde Yukarı Mezopotamya?da ?Halaf? olarak adlandırılan bir kültür egemendi. ılk hiyerarşik düzene sahip toplumlar oluşmaya başlamıştı. Çevresinde daha küçük yerleşme birimlerinin yer aldığı merkezi bir yerleşim/beylik, ekonomik ve siyasi yönden bölgesel bir iktidarı temsil edecek konuma gelir. Mezopotamya?da kent devrimi olarak adlandırılan süreç, daha örgütlü bir toplum ve buna koşut olarak gelişen kent kültürünü doğurur. Doğubayazıt?ın da bulunduğu daha kuzey bölgelerdeki yerleşmeler ise bu dönemde kırsal nitelikte küçük köy yerleşmeleri olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir.
            Doğubayazıt bölgesinde iklim ve diğer coğrafik unsurlar nedeniyle hayvancılık  tarihsel süreçte hep en yaygın geçim kaynağı olmuştur. Bunun yanında uygun alanlarda, mevsimsel özelliklere göre küçük ölçekte tarım da yapılabiliyordu. Küçükbaş hayvancılık aynı zamanda yarı göçebe bir yaşam tarzını da zorunlu kılıyordu. Bugün oluğu gibi günümüzden 7 bin yıl öncede bu bölgede yaşayan insanlar yaz aylarında, hayvanların besin ihtiyaçlarını karşılamak için zengin otlaklara sahip Sinek, Tendürek, Aladağ ve Ağrı Dağı eteklerindeki yaylalara çıkıyorlardı.

Günümüzden 5 bin yıl öncesinde (ılk Tunç Çağı?nda) bölge Kafkaslar üzerinden gelen kalabalık halk gruplarının akınına uğramıştır. Bu topluluklar Kafkaslardan başlayarak, Doğu Akdeniz kıyılarına kadar yayılmışlardır. Parlak siyah renkte bir tür çanak çömlekle temsil edilen bu kültür  ?Erken Transkafkasya?, ?Kura-Aras?, ?Karaz?, ?Khirbet Kerak? gibi isimlerle tanımlanmıştır.
            Bu dönemde Doğubayazıt Bölgesi?nde de yerleşme ve nüfus yoğunluğu artar, birçok köy yerleşmesi ova düzeyine dağılır. Kerpiç evler kullanılmaya devam edilir. Üretim biçimi yine küçükbaş hayvancılığa dayalıdır ve yarı göçebe yaşam tarzı devam eder. Bölgede Suluçem, Sağlıksuyu (Arzep) Ağrı Dağı eteklerindeki kimi alanlarda söz konusu kültürü temsil eden yerleşme alanları saptanmıştır.
            Doğubayazıt Bölgesi coğrafi konumu açısından tarihsel süreçte daima bir geçiş noktasıdır. Kafkaslardan, ıran?dan gelen toplulukların Anadolu içlerine uzanmak için kullandıkları önemli bir köprü olmuştur.